دغدغه‌ها و یادداشت‌ها

تهذیب اخلاق ابن عربی اگر چه به خاطر انتخاب سبک و سیاق عمومی اش جزو آثار  قوی مکتب فلسفی محسوب نمی شود، در عین حال نمی توان انتخاب مناسب و قابل فهم آن را برای توده مردم نادیده گرفت؛ آن هم برای شخصیتی که گام نهادن در ماورای جهان در آثارش مشهود است.

اهتمام دیگر ابن عربی در نگارش کتاب، عبور از سبک اخلاق یونانی است. هم چنین محیی الدین بر خلاف بسیاری از اخلاق پردازان خود سانسور نیست و مشکلات اخلاقی را صریح بیان کرده، به مداوای آنها می پردازد. کتاب حاضر به جهت ارائه برخی قواعد عام اخلاقی قابلیت آن را دارد که در تأسیس بخش هایی از نظام اخلاقی موثر باشد.

هر چند اخلاق در رابطه انسان با خود، دیگران و خداوند مطرح می شود، ولی در مکتب اخلاق فلسفی به علت سبک و روشش، و سیطره جهانی اش، دو عنصر ارتباط انسان با خود و دیگران جلوه گر تر هستند و این مهم به زیبایی در اثر تهذیب الاخلاق مشاهده می شود.

     تهذیب الاخلاق[1]

1. شرح حال و آثار مولف

تهذیب الاخلاق اثر ابو عبدالله محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن العربی(560-638ق) معروف به شیخ اکبر و کببریت احمر است. او یکی از بزرگ ترین اندیشمندان و عارفان جهان اسلام است که در مشرق زمین، ابن عربی خوانده می شود. وی در شهر مرسیه در جنوب شرقی اندلس به جهان چشم گشود و از سی سالگی به بعد مسافرت های زیادی جهت کسب علم و زیارت اساتید نموده که سر انجام در 78 سالگی در دمشق درگذشت.

ابن عربی در علوم قرآنی، حدیث، فقه، فلسفه وحکمت، عرفان و تصوف صاحب فکر و اندیشه های ممتازی بوده، به گونه ای که درباره دامنه گستردگی دامنه معلومات وی گفته شده: « وی در هر فنی از اهل آن فن آگاه تر است.»[2]

مشهورترین اساتید ابن عربی در علوم مختلف، ابو جعفر احمد عریبی[3]، ابن سکینه، ابن عساکر، ابن بشکوال، ابن جوزی و ابو مدین، و نام آورترین شاگردان او، صدرالدین قونوی و ابن سودکین می باشند. وی در زمان حیاتش با متفکران بزرگی نظیر ابن رشد و شهاب الدین سهروردی ملاقات داشته است.

محیی الدین آثار علمی فراوانی داشته و یکی از پرکارترین مولفان سراسر جهان اسلام به شمار می رود. درباره تعداد آثار وی ارقام مختلفی ذکر شده، به عنوان نمونه خود ابن عربی در یکی از اجازه نامه هایش از 290 اثر و در فهرست یکی از نوشته هایش از 251 اثر خود نام می برد. هم چنین طبق ادعای کتاب تاریخ و طبقه بندی آثار ابن عربی[4]، عناوین نوشته های وی به عدد 800 می رسد.[5]

برخی از آثار مشهور ابن عربی که با تصحیح، شرح و یا تعلیق به چاپ رسیده، عبارتند از: الفتوحات المکیه، فصوص الحکم، مجموعه الرسائل الالهیه، دیوان ابن عربی، ترجمان‌الاشواق، عنقاء مغرب فی معرفة ختم الأولیاء وشمس المغرب، ظرح کلیات الصوفیه . الرد علی ابن تیمیه، فلسفه الاخلاق، تهذیب الاخلاق.

1. نسخه ها و چاپ ها

این کتاب، تحت عناوین متعددی ذکر شده و علاوه بر آن که در جلد اول مجموعه رسائل ابن عربی چاپ شده، به صورت مستقل با نام های فلسفه الاخلاق و تهذیب الاخلاق نیز به زیور طبع آراسته گشته است.[6]  نسخه خطی و چاپی مجموعه رسائل ابن عربی در کتابخانه های متعدد کشور و از جمله کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود است که رساله اخلاق در جلد اول آن و مشخصات کتابشناختی آن بدین قرار است مجموعه رسائل ابن عربی، المجموعه الاولی، الطبعه الاولی، دارالمحجه البیضاء و دارالرسول الاکرم، بیروت، 1241ق. کتاب اخلاقی ابن عربی در سال 1332ق در مصر توسط محمد عطیه الکتبی و هم چنین در تاریخی نامعلوم در قاهره مصر توسط محمد محمد مطر تحت عنوان فلسفه الاخلاق نشر یافته که به ترتیب در کتابخانه سازمان ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، و کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجود است. کتاب حاضر با عنوان تهذیب الاخلاق در تاریخی نا معلوم در قاهره و توسط محمد علی صبیح منتشر شده است.

1. آثار وابسته

کتاب اخلاقی شیخ اکبر از روی منبع مجموعه رسائل ابن عربی، با عنوان تهذیب اخلاق توسط زاهد ویسی در انتشارات جامی تهران به فارسی ترجمه شده است. هم چنین عبدالرحمان حسن محمود از روی نسخه منتشره 1332 قاهره، کتاب را به نام تهذیب الاخلاق با تقدیم، تحقیق و تصحیح توسط انتشارات عالم الفکر در قاهره به چاپ رسانده و دلیل انتخاب خویش را در عنوان مذکور به سخن انتهایی ابن عربی مستند می نماید؛ آنجا که شیخ می فرماید:« و هذا حین نختم القول بـتهذیب الاخلاق»

1. گستره موضوعات

اگر چه غالب اثار ابن عربی از او چهره ای اسطوره ای، رویایی و دست نایافتنی متبلور می سازد، ولی تهذیب الاخلاق او با ادبیاتی معمولی و در عین حال زیبا و حکیمانه نگاشته شده؛ ادبیاتی عاری از هر گونه تعارف و ستایش گویی که می کوشد اخلاق متنوعی را در جامعه مورد نظر خود عملی کند. وی در ترسیم اخلاق فرادستان و فرو دستان، نه مال و جاه آدم ها را بلکه روح و جان انسان ها را ملاک جامعه اخلاقی خویش می داند. ابن عربی علاوه بر تبیین مفاهیم اخلاقی، برخی نشانه ها و پیامدهای آنها را نیز بیان می کند. ضمن آن که گاه گاهی قواعد عامی را برای فضائل و رذائل اخلاقی ارائه می دهد. هر چند توضیح مفاهیم اخلاقی و اخلاق پسندیده و ناپسند از سوی ابن عربی در هر دو حوزه فردی و اجتماعی دیده می شود، اما تبیین های او بیشتر جنبه جامعه شناسانه به خود می گیرد.

1. ساختار کتاب و گزارش محتوا

ابن عربی با بیان مقدمه ای، اخلاق را تعریف می کند و خلق را حالتی از نفس می داند که انسان با آن کارهای خود را بدون تعمق و اختیار انجام می دهد. طبق معیار وی خلق در بعضی از مردم، طبیعی و در بعضی دیگر با ریاضت حاصل می شود. در توضیح اخلاق مذمومه و اخلاق محموده، طبیعت بسیاری از مردم را مبتلی به اخلاق مذموم می بیند که آنها یا از زشتی خصلت بد خویش مطلع نیستند و یا اگر هم آگاهی دارند، به خاطر دشواری ترک زشتی بر ان اصرار می ورزند. به همین جهت راه تهذیب ایشان، زور و ترساندن و سزا دادن است. هم چنین شیخ اندلس، وجود اخلاق پسندیده را در میان مردم کمیاب و نادر ارزیابی می کند.

 آنگاه نفوس سه گانه شهوانی، غضبی و ناطقه را برشمرده، ضمن شرح هر یک به تبیین امتیاز انسان بر سایر حیوانات در نفس ناطقه اهتمام می ورزد و راهکار تسلط بر نفس شهوانی را تأدب آن می داند تا آنجایی که به مرحله فرمانبرداری و اطاعت برسد و عفت ورزد. ابن عربی زیان تسلط نفس غضبیه را بدتر از نفس شهوانی می داند ه استمرار آن را باعث هلاکت خود و جامعه می بیند. تسلط بر این نفس موجبات خوشبختی و سعادتمندی خواهد بود. محیی الدین عربی اگر چه معتقد به وجه تمایز انسان با تمام حیوانات به واسطه نفس ناطقه می باشد، ولی بر این باور است که نفس ناطقه هم فضایل و رذایلی دارد که با کاربست درست آن می توان رذایل منشعب شده از این نفس را نظیر نیرنگ، فریب، دورویی، حقه و...حسد مغلوب نمود. 

محیی الدین عربی درباره انواع و اقسام اخلاق، برخی خصلت های اخلاقی را ذیل تقسیم بندی خصلت های سه گانه خوب، بد، و بینابین شرح می دهد؛ خصلت هایی نظیر عفت، قناعت، حلم، وقار، وفا، ادای امانت، تواضع و... دادگری را ذاتا خصلت پسندیده می داند و خصلت هایی نظیر آز، قساوت، خیانت، افشای راز، دروغ، حسد و... ستم را ذاتا خصلت ناپسند می شمارد و خصلت هایی نظیر زهد را خصلت هایی بینابین می داند که برای برخی از مردم فضیلت و برای برخی دیگر رذیلت محسوب می شود.

شیخ، بیان می کند برای یادگیری اخلاق به کسانی که به اخلاق پسندیده تمایل دارند، باید راه هایی را ترسیم نمود و البته ضرورت کوشش برای عادت کردن  ونهادینه شدن اخلاق را گوشزد کرد. در ادامه، روش های تسلط بر نفوس شهوانیه و غضبیه بیان شده؛ به عنوان نمونه از روش های رام نمودن شهوت در مواجهه با شهوت، یادآوری همین نکته است که می خواسته  شهوات خویش را کنترل کند. راه دیگر دفع شهوت توسط شهوات نیکوست. روش دیگر همدمی با پارسایان و پی گیری اخبار ایشان است. هم چنین باید از زمینه های شهوت زا دوری گزید. صاحب کتاب تهذیب الاخلاق یکی از روش های رام نمودن نفس غضبیه را دیدن منظره زشت افرادی می داند که به اطرافیانشان غضب کرده اند. هم چنین اگر غضب کننده، جای خود با غضب شونده را بر عکس ببیند، آتش خشم او کمتر یا فروکش خواهد نمود. محیی الدین ملاک مهم در تهذیب اخلاق را تقویت نفس ناطقه می داند و به تفصیل از آن سخن می گوید.

آخرین مسئله ای که ابن عربی آن را ذکر نموده، اوصاف انسان کامل است که همه خصلت های پسندیده را دارا هستند.  او تاکید می کند اگر قصد و عزم انسان بر پیمودن مسیر کمال صادقانه باشد، به غایت شایسته اش خواهد رسید. وی راه رسیدن به کمال و اوج قله های اخلاقی را هم تشریح می نماید و در این زمینه از موقعیت های مختلف مردم اعم از پادشاه و فقیر و متوسط مردم استفاده می کند؛ ابن عربی تمرکز بر مطالعه علوم حقیقی و بررسی سرگذشت نامه ها، مجهز شدن به ادبیات و بلاغت، حضور مستمر در مجالس اهل علم و پاکان را روش پیمودن کمال برای انسان های عادی می شمارد و مجالست با اهل علم و مطالعه سرگذشت حاکمان و شاهان نیک را روش پیمودن کمال برای حاکمان و رؤسا بیان می کند.

نکته قابل توجهی که عمق اندیشه ابن عربی را درباره حاکمیت و ملک بودن آشکار می سازد، آن است که وی معتقد است انسان کامل که در بردارنده همه خصلت های نیکو و محیط بر تمام مناقب است، بالطبع پادشاه و ملک است و اگر ناقص باشد، به زور ملک شده. بر ملک واجب است تا در کسب فضائل و جمع آوری نیکی ها اهتمام نماید.

بر اساس مطالب پیش گفته کتاب، فصل بندی مطالب آن را چنین می توان ارائه نمود:

• مقدمه

• اخلاق ناپسند

• اخلاق پسندیده

• نفس شهوانیه

• نفس غضبیه

• نفس ناطقه

• انواع و اقسام اخلاق

   الف. اخلاق پسندیده

  ب. اخلاق ناپسند

  ج. خصلت های بینابین

• راه یادگیری و نهادینه کردن اخلاق

 الف. روش های رام نمودن نفس شهوانیه

 ب. روش های تسلط بر نفس ناطقه

 ج. روش های تقویت نفس ناطقه

• اوصاف انسان کامل و راه رسیدن به کمال

1. روش کتاب

با آن که ابن عربی به عنوان چهره برجسته عرفان اسلامی شناخته می شود و چهره ای آرمانی و رمانتیک در آثار عرفانی او مشاهده می شود، در باب اخلاق روشی متفاوت انتخاب کرده و به صورت ساده به بیان مفاهیم اخلاقی می پردازد. وی در این راه به هیچ وجه به آیات و روایات استناد نمی کند و برای پرهیز دادن از زشتی ها از مقولات دینی نظیر حرام و مکروه استفاده نمی نماید، بلکه با شیوه ای کاملا تعقلی و فلسفی 1من بیان حقیقت فضایل و واقعیت رذایل به درمان اخلاقی اهتمام می ورزد.

روش ابن عربی در تعریف مفاهیم اخلاقی و عوارض و نشانه های آنها همانند غزالی در احیاء علوم الدین است که تلاش می کند از چارچوب تعاریف یونانی گذار کند.

در منظومه جامعه مطلوب ابن عربی، کسب فضائل و ترک رذائل اخلاقی، کسب و ترک جهشی و یکباره ای نیست، بلکه تدریجی و به مرور زمان است. روش شیخِ اکبر در این کتاب البته صرف توصیف نیست، بلکه گاهی به مثابه تازیانه های سلوک بر روح مخاطب می وبد و با عباراتی نظیر چه زشت است، نهیب می زند.

1. ادبیات کتاب

غالبا قلم محیی الدین به خاطر صبغه عرفانی اش، ذوقی و دارای ظرایف ادبی سهل و ممتنع است که مخاطبان را به وادی فرا واقعیات می کشاند و روح های مینیاتوری آرمانی را همراه خویش می سازد، اما ابن عربی در این کتاب از فراز ابرهای در پرواز و اوج گرفته فرود می آید و به مانند یک نویسنده معمولی دست به نگارش می زند؛ نگارشی که در آن از واژه های رمزگونه و اشاراتِ خاصْ فهم خبری نیست. شیخ این مطلب را به خوبی می فهمد و می فهماند که در تشکیل یک جامعه مطلوب، همه مردم اعم از شاهان، رؤسا، اهل علم و توده مردم نقش دارند و ترسیم چنین جامعه ای برای فهم عمومی، نیازمند ارائه ادبیاتی عمومی، ساده و در عین حال عقلانی است. بدین جهت عبارات ساده کتاب و ترجمه آن، متنی قابل فهم عموم مردم و البته به دلیل نگارش عقلانی اش، در سطح اخلاق جهانی همگانی است.

1. ارزیابی نهایی

تهذیب اخلاق ابن عربی اگر چه به خاطر انتخاب سبک و سیاق عمومی اش جزو آثار  قوی مکتب فلسفی محسوب نمی شود، در عین حال نمی توان انتخاب مناسب و قابل فهم آن را برای توده مردم نادیده گرفت؛ آن هم برای شخصیتی که گام نهادن در ماورای جهان در آثارش مشهود است.

اهتمام دیگر ابن عربی در نگارش کتاب، عبور از سبک اخلاق یونانی است. هم چنین محیی الدین بر خلاف بسیاری از اخلاق پردازان خود سانسور نیست و مشکلات اخلاقی را صریح بیان کرده، به مداوای آنها می پردازد. کتاب حاضر به جهت ارائه برخی قواعد عام اخلاقی قابلیت ان را دارد که در تأسیس بخش هایی از نظام اخلاقی موثر باشد.

هر چند اخلاق در رابطه انسان با خود، دیگران و خداوند مطرح می شود، ولی در مکتب اخلاق فلسفی به علت سبک و روشش، و سیطره جهانی اش، دو عنصر ارتباط انسان با خود و دیگران جلوه گر تر هستند و این مهم به زیبایی در اثر تهذیب الاخلاق مشاهده می شود.