دغدغه‌ها و یادداشت‌ها

فرق بین روح و نفس و جان چیست؟

تذکر این نکته در اینجا لازم است که نفس را در زبان پارسى،روان مى‏گوئیم و جان هم گفته مى‏شود ولى اطلاق صحیح آن، این است‏که روان اختصاص به نفس انسان دارد و جان به نفوس حیوانات گفته‏مى‏شود مثلا نمى‏گویند روان گاو و گوسفند، بلکه مى‏گویند جان گاوو یا جان گوسفند و اگر در عبارتى روان به جاى جان حیوان بکاربرده شده، به عنوان مجاز و توسع در لغت است (معرفت نفس، دفتر اول، ص 68).
روح و نفس در معانى مختلفى به کار مى‏روند. در بعضى از موارد هر دو به یک معنا استعمال مى‏شوند. ولى از نظرفلسفى آنها دو جوهر متفاوت مى‏باشند: الف) نفس جوهرى است که ذاتا مجرد است ولى در عمل مادى مى‏باشد؛ یعنى هر چند خود از جنس ماده نیست ولى افعال خود را از طریق ابزارهاى مادى انجام مى‏دهد؛ مانند ادراکات حصولى نفس انسان که با استفاده ازاندام‏هاىحسى صورت مى‏پذیرد. ب ) روح ذاتا و فعلا مجرد است؛ یعنى همان طور که خود ماده نیست در کنش‏ها و فعالیت‏هایش نیزنیازمند به ابزار مادى نمى‏باشد. در مورد روح انسانى دو مسأله حائز اهمیت است: 1. روح آدمى مجرّد است، یعنى؛ نه جسم است و نه اوصاف امور جسمانى را دارا است؛ نه مکان و زمان دارد نه وزن نه حجم؛ نه طول و عرض و عمق؛ نه محسوس است و نه داراى جزء. 2. هویت واقعى انسان را (یعنى آنچه که انسانیت انسان وابسته به آن است) روح تشکیل مى‏دهد. در آیات مربوط به خلقت انسان، پس از طرح مراحل جسمانى آفرینش انسان از خلقتى دیگر و یا دمیدن روح در او، سخن به میان آمده است. و این نکته نشان غیر مادىبودن روح است. همچنین بقاى انسان پس از متلاشى شدن جسم و تداوم زندگى وى در عالم برزخ (عالم میان دنیا و آخرت) و به تمام و کمال دریافت شدن آن، نشانگر غیر مادى و غیر جسمانى بودن روح است. از سوى دیگر اگر هویت واقعى انسان، به جسم مادى او مى‏بود؛ باید با مردن و متلاشى شدن جسم، انسان نیز نابود شود، در صورتى که آیات قرآن، بر بقاى انسان پس از متلاشى شدن جسم تأکید دارد و ادله دیگر که جاى طرح آن‏ها در این جا نیست،(ر.ک: انسان‏شناسى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، ص 57-56). اما همین حقیقت واحد و مجرد - که آن را روح، نفس، روان و یا جان مى‏نامیم - مراتب و شؤون مختلفى دارد. در این زمینه حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مى‏فرماید: «اى کمیل! در آدمى چهار نفس است: نفس نامى نباتى، نفس حسى حیوانى، نفس ناطقه قدسى و نفس کلى الهى و هر یک از این چهار را پنج قوه و دو خاصیت است. «نفس نامى نباتى»، داراى قواى پنجگانه است:ماسکه، جاذبه، هاضمه، دافعه و مربیّه و دو خاصیت آن خاصیت افزایش و کاهش است. این نفس از کبد برانگیخته مى‏شود و شبیه‏ترین چیزها به نفس حیوانى است. اما نفس حیوانى حسى را پنج قوه است: شنوایى، بینایى، بویایى، چشایى و بساوایى و آن را نیز دو خاصیت رضا وغضب است و شبیه‏ترین چیزها به نفس درندگان و وحوش است. اما «نفس ناطقه قدسى»، براى آن پنج قوه است: فکر، ذکر، علم، حلم و هشیارى. این نفس از چیزى منبعث نمى‏گردد و شبیه‏ترین چیزها به نفس فرشتگان است و نزاهت و حکمت دو خاصیت آن است. اما «نفس کلى الهى» داراى این پنج قوه است: هستى در نیستى،نعمت در سختى، عزت در خوارى، فقر در حالت غنا و صبر در بلا و دو خاصیت آن حلم و کرم است. مبدأ این نفس پروردگار عالم است و به او نیز باز مى‏گردد. خداوند در قرآن مى‏فرماید: از روح خود در آدم دمیدم و نیز این آیه شریفه، دلیل عود و بازگشت نفس کلى الهى به حضرت حق است که مى‏فرماید: اى نفس مطمئن خشنود و پسندیده: به سوى پروردگار خودباز گرد. و عقل در میان همه قرار گرفته است تا هر کس از خوب و بدى سخن گوید، آن را به ترازوى عقل بسنجد، (ر.ک: نشان از بى‏نشان‏ها، ج اول، ص 203). البته منظور از نفوس چهارگانه، چهار امر منفّک و مستقل و جداى از هم نیست؛ بلکه یک حقیقت است که اگر در تحت تعلیم و تربیت واقع نشود، در همان حدّ نفس نباتى و حیوانى باقى مى‏ماند. اما اگر در مسیر هدایت و رشد واقع شود وسعت وجودى پیدا مى‏کند،دقیقا مثل حقیقت نور - که در عین وحدت مراتب مختلف دارد - هم شعله یک شمع نور است و هم تابش پر فروغ خورشید نور است. و لذا این توان و قابلیت در وجود ما گذاشته شده که با تزکیه و ترک «گناهان و آلودگى‏ها» و کسب «معرفت و حکمت» نور وجود خویشتن را قوتبخشیم و به مراحل عالى نفس (نفس کلى الهى) دست پیدا کنیم. اما در باب تسمیه و نامگذارى مراتب گوناگون بعضى به ساحت‏هاى پایین و مادون این حقیقت مجرد، اسم «نفس» را اطلاق کرده‏اند و بر ساحت والایى آن نام «روح» گذاشته‏اند. به عبارتى ساحت نفس، ساحت تمایز ما ازدیگران و ساحت تفرد انسان است. اما ساحت روح، ساحت عدم تمایز و احساس وحدت با همه هستى است. در مرحله روح، من و تو و او برداشته مى‏شود و مقام فنا در این ساحت تجلى مى‏کند و لذا در عالم انسانى، هر چه ژرف‏تر شویم؛ یعنى، به حقایق عالى مراتب نفس دست پیداکنیم، متعالى‏تر مى‏گردیم هر چه در این دریاى بى‏کران، عمیق‏تر شویم؛ از لحاظ ارزشى والاتر و سعه وجودى ما بیشتر خواهد شد. از این رو (انا الحق) یک عارف وارسته، چون در مراتب عالى نفس قرار گرفته و به عبارتى در ساحت روح است و احساس وحدت با نظام هستى مى‏کند و خود را جلوه حضرت حق مى‏یابد، پسندیده است و یک امر ارزشى است. همان گونه که قطره چون به دریا واصل گشت دریاست. اما آن که در ساحت نفس است، قطره است و «انا» ناشى از خودبینى و نفسانیت انسان است.

(مثنوى) براى مطالعه بیشتر ر.ک: 1. کتاب معارف قرآن (خداشناسى - کیهان‏شناسى - انشان‏شناسى) آیت‏الله مصباح یزدى. 2. معرفت نفس، آیت‏الله حسن‏زاده آملى. 3. انسان در اسلام، احمد واعظى، دفتر همکارى حوزه و دانشگاه. 4. کیفیت ارتباط ساحت‏هاى وجود انسان، (مجله حوزه و دانشگاه)، محمد بهشتى. 5. حیات جاودانه، پژوهشى در قلمرو معادشناسى، امیر دیوانى. 6. رابطه نفس و بدن، (مجله حوزه و دانشگاه)، سید محمد غروى